چارتاقی نویس در دامنه ارتفاعات غربی روستای نویس در ۱۷ کیلومتری شمال شرق تفرش (به خط مستقیم)، ۱۸۰ کیلومتری جنوب غرب تهران، در بخش خلجستانِ استان قم جای دارد. با اینکه این روستا از نظر تقسیمات کشوری تابع استان قم می‌باشد، اما از نظر فاصله و ویژگی‌های اقلیمی و نیز در تداول مردم منسوب به تفرش و استان مرکزی است. این بنا که عموم مردم محلی آنرا به طور سنتی با نام «چارتاق/ چارتاقی» می‌شناسند، با همین نام و با شماره ۳۴۴ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
دشت برزو و چارتاقی نویس، چشم‌انداز شمالی، زمستان، بهار و تابستان
برای رسیدن به این چارتاقی می‌باید در کیلومتر ۲۵ جاده ساوه به سلفچگان و پیش از سه‌راهی تفرش، به سوی غرب و راهی که به قاهان می‌رود، پیچید. پس از طی ۲۲ کیلومتر در این راه کوهستانیِ بسیار بکر و زیبا، و پس از بخش قاهان، به روستای کوهستانی و پلکانی‌مانند نویس خواهیم رسید. نزدیک به یک کیلومتر پس از نویس و در ادامه همین جاده، راه مالرویی در سمت راست جدا می‌شود که با گذر از دره‌ای نسبتا عمیق و رودخانه‌ای فصلی که آکنده از درختان گردوی کهنسال است، به نزدیکی چارتاقی می‌رسد. این راه نیز حدود یک کیلومتر طول دارد و علاوه بر شیب تند، بسیار سنگلاخ است و خودروهای سواری به ویژه هنگام بارندگی یا یخبندان امکان عبور از آنرا ندارند.
چارتاقی نویس، چشم‌انداز غربی، پاییز و بهار، عکس‌ها از: غیاث آبادی
چارتاقی نویس یکی دیگر از نمونه‌های چارتاقی‌های منفرد در ایران با شکل متقارن چهار وجهی و با قاعده مربع است. بنا از چهار پایه با چهار تاق تشکیل شده که گنبدی به واسطه چهار فیلپوش بر روی آنها ساخته شده است. مصالح بنا منحصراً عبارت است از قلوه سنگ و لاشه‌سنگ‌های بدون تراش با ملات گچ. چهار سوی بنا، چشم‌اندازی باز و بدون هیچگونه در یا پنجره و مانعی است.
گنبد بنا و بخش‌های وسیعی از پایه‌ها و تاق‌ها به مرور زمان تخریب شده‌اند که در چند سال اخیر با دقتی کم بازسازی شده‌اند. در این بازسازی، پایه‌ها و محوطه بنا مستحکم گردیده‌اند و آبراهه کوچکی همراه با دیواری کوتاه برای حفاظت از بنا در فاصله چارتاقی با کوه و نیز در نیمی از دو سوی بنا ساخته شده است. اما از ساخت مجدد گنبد فروریخته و فیلپوش‌ها خودداری شده و چپیره زیر گنبد نه تنها بازسازی نشده که تا اندازه‌ای ناپدید نیز شده است. در مجموع، بازسازی چارتاقی بیشتر یک عملیات بنّایی بوده است تا مرمت یک اثر باستانی با ویژگی‌ها و پیش‌نیازهای لازم خود.
چارتاقی در دامنه دره و در کوهدشتی واقع است که «دشت برزو» نامیده می‌شود. محوطه پیرامون بنا را زمین‌های زراعی و املاک شخصی در برگرفته که نشانه و شواهدی از وجود آثار و سازه‌های باستانیِ دیگر در اطراف آن دیده نمی‌شود. این زمین‌های کشاورزی که با ایجاد دیوارک‌های کوتاه برای تسطیح زمین به وجود آمده‌اند، با آب قناتی مرتفع واقع در کوهستان‌های غربی آبیاری می‌شوند.
با اینکه هیچ مراقبی در محل وجود ندارد، اما محوطه بنا در مقایسه با بسیاری از آثار باستانی، تمیز و پاکیزه است و نشانه‌ای از یادگارنوشت‌ها و زباله‌ها به دیده نمی‌آید. دلیل پاکیزگی در این است که پای گردشگران شهرنشین به آنجا باز نشده است.
چارتاقی نویس، چشم‌انداز غربی
مختصات چارتاقی عبارت است از ۳۴ درجه و ۴۴.۱ دقیقه شمالی، ۵۰ درجه و ۱۱.۴۸ دقیقه شرقی (دقت اندازه‌گیری ۰.۰۱± دقیقه). ارتفاع بنا از سطح دریا ۱۸۴۰ متر و از کف رودخانه مجاور ۵۵ متر است (دقت اندازه‌گیری ارتفاع‌ها ۵± متر).
محور بنا با چهار جهت اصلی به اندازه ۱۸ درجه میل غربی دارد و ضلعی از بنا که رو به کوه است، با شمال جغرافیایی ۱۸ درجه غربی فاصله دارد (دقت اندازه‌گیری ۱± درجه). ناهمواری‌های افق شرقی در کمان نقطه طلوع انقلاب تابستانی تا نقطه طلوع انقلاب زمستانی عبارت است از کوه‌هایی با ارتفاع ۲ تا ۵ درجه (دقت اندازه‌گیری ۳۰٪±) از دید ناظر.
مساحت چارتاقی نویس ۸۰.۱ متر مربع و طول هر ضلع آن ۸.۹۵ متر است (دقت اندازه‌گیری طول‌ها ۵± سانتیمتر). طول بیرونی هر یک از پایه‌ها ۲.۵۰ متر و فاصله میان پایه‌ها ۳.۹۵ متر است. نسبت طول هر یک از پایه‌ها به طول ضلع بنا در این چارتاقی ۱:۳.۵۸ است.
ویژگی‌های کالبدی و خصوصیات معماری و سازه بنا نشان می‌دهد که هم عصر با دیگر چارتاقی‌های منفرد ایران است و قدمتی در حدود ۲۰۰۰ سال دارد. بنا را می‌توان به اواخر دوره پارتی (اشکانی) و به احتمال کمتر به اوایل دوره ساسانی منسوب کرد.
چارتاقی نویس، اعتدال بهاری ۱۳۸۸، عکس از خانم نرگس فراهانی
چارتاقی نویس، انقلاب زمستانی ۱۳۸۷، عکس از خانم نرگس فراهانی
چارتاقی نویس، انقلاب تابستانی ۱۳۸۸، عکس از: غیاث آبادی
اندازه‌گیری‌های نگارنده نشان می‌دهد که در چارتاقی نویس نیز همچون دیگر چارتاقی‌های منفرد ایران و از جمله چارتاقی مشهور نیاسر، ملاحظات تقویمی و تناسب با نقاط طلوع خورشید به هنگام اعتدالین و نیز انقلاب‌های تابستانی و زمستانی بکار بسته شده است. محور و ساختار بنا و نسبت اندازه طول پایه‌ها به فاصله میان آنها و زاویه‌های منتج شده از آن با توجه به ارتفاع افق محلی به گونه‌ای است که در هنگام‌‌هایی از سال، پرتوهای خورشید در راستاهای سنجیده شده‌‌ای از بنا می‌تابند و از روزنه‌های میان پایه‌ها دیده می‌شوند.
چنانکه در نقشه دیده می‌شود، نقطه طلوع انقلاب زمستانی در امتداد قطر بنا (خط‌دیدهای iq و gm) است و نقاط طلوع خورشید در اعتدالین و انقلاب تابستانی، در راستای دو خط‌دید متقارن هستند که فاصله یکسانی با محور میانی دارند و از مرکز بنا می‌گذرند. (دقت ترسیم خط‌دیدها به دلیل بازسازی بنا ۲± درجه است).
چارتاقی نویس تفرش، اندازه‌های بنا و وضعیت طلوع خورشید، اندازه‌گیری و ترسیم: غیاث آبادی، آبان ۱۳۸۷
در اعتدال بهاری و پاییزی یعنی در نوروز و مهرگان باستانی (آغاز ماه مهر) پرتوهای خورشید بامدادی در روزنه تشکیل شده میان گوشه‌های g و q دیده می‌شود. در حالیکه در انقلاب تابستانی نیز پرتوهای خورشید بامدادی در روزنه تشکیل شده میان گوشه‌های b و v دیده می‌شود. چنانکه در نقشه دیده می‌شود، خط‌دید اعتدالین با خط‌دید انقلاب تابستانی، فاصله یکسان و برابری با محور بنا دارند.
